Коррупция –– бу
жамиятни турли йўллар билан исканжага оладиган даҳшатли иллатдир. Мазкур иллат
демократия ва ҳуқуқ устуворлиги асосларига путур етказади, инсон ҳуқуқлари
бузилишига олиб келади, бозорлар фаолиятига тўсқинлик қилади, ҳаёт сифатини ёмонлаштиради
ва одамлар хавфсизлигига таҳдид соладиган уюшган жиноятчилик, терроризм ва
бошқа ҳодисалар илдиз отиб, гуллаши учун шароит яратиб беради.
Таъкидлаб ўтиш
ўринлики, ушбу зарарли ҳодиса катта ва кичик, бадавлат ва камбағал бўлишидан
қатъий назар, барча мамлакатларда учрайди. Ушбу зарарли иллатни бартараф этиш
бўйича жаҳон ҳамжамияти томонидан бир қатор самарали ишлар амалга оширилаётган
бўлсада, ҳанузгача у бартараф этилмаяпти.
Биз қуйида
коррупциянинг тарихий илдизларига ва унга қарши курашиш хусусида фикр
юритмоқчимиз.
Коррупция (лот. Corrumpere — бузмоқ) термини одатда
мансабдор шахслар томонидан унга берилган мансаб ваколатлари ва ҳуқуқлардан
ўзларининг шахсий манфаатларини кўзлаб қонунчилик ва аҳлоқ қоидаларига зид
равишда фойдаланишини англатади.
Кўп ҳолларда бу
атама сиёсий элитадаги бюрократик аппаратга қарата ишлатилади. Коррупция кўплаб
давлатларнинг жиноят ва маъмурий қонунчилиги билан ҳуқуққа қарши ҳаракат
сифатида таъқиб қилинади.
Коррупцияга қарши
курашда юқори натижаларга эришган Швеция, Сингапур, Гонконг, Португалия каби
давлатларнинг тажрибасини ўрганиш шуни кўрсатадики, коррупцияни юзага
келтирувчи омилларни бартараф этиш коррупцияга қарши курашда муҳим ўрин
эгаллайди.
Бунда Конституциявий
назорат органлари, ҳуқуқ-тартибот органларининг аҳамияти ортади. Яъни,
коррупцияга олиб келиши мумкин бўлган нормаларни конституциявий назорат органи
томонидан конституцияга зид деб топиш, аҳолининг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш
каби методлардан унумли фойдаланиш ушбу давлатларни коррупция даражаси жуда
паст бўлган давлатлар қаторига олиб чиққан. Биз қуйида Сингапур давлатида
коррупцияга қарши курашда қўлланилган усуллар ҳақида батафсил тўхталиб ўтамиз.
Сингапур давлати 1965
йил мустақилликка эришгач коррупция даражаси энг юқори бўлган давлатлар
қаторида турар эди. Лекин бу иллатга қарши ўтказилган бир қатор тадбирлар бу
давлатда коррупциянинг минимал даражага тушишига олиб келди. Биринчи навбатда
бу ерда бюрократик жараёнлар енгиллаштирилиб суд тизимининг мустақиллиги
оширилди (судьяларнинг даромадлари ва имтиёзларини ошириш эвазига). Шу билан
бирга коррупция жиноятлари учун санкциялар оғирлаштирилиб, фуқароларга
коррупцияга қарши жиноятларни тергов қилишда ҳамкорлик қилишда бош тортганлиги
учун жуда катта молиявий санкциялар белгиланди. Бир қатор давлат идораларида
оммавий “тозалашлар” ўтказилиб бу жараёнлар телеканаллар орқали бутун
мамлакатга намойиш қилинди. Юқорида санаб ўтилган омилларнинг ҳаммаси
Сингапурни қисқа муддатларда коррупция даражаси энг паст мамлакатлар рўйхатида
илғор давлатлар қаторига олиб чиқди. Шунингдек, давлат хизматчисининг аҳлоқ
стандартларига риоя этишини қаттиқ назорат остига олиш ҳам Сингапур давлатида
коррупцияга қарши курашда муҳим дастаклардан бири бўлиб хизмат қилади.
Юртбошимизнинг юқорида
эсланган асарида “жиноятчилик, коррупция бизнинг ўз хавфсизлигимизга ҳам,
халқаро хавфсизликка ҳам таҳдид солувчи реал манбадир. Бинобарин, мазкур
ҳодисага қарши кураш масалалари биргина бизга тааллуқли эмас. Шунинг учун ҳам
биз жиноятчилик ҳақида бутун жаҳон ҳамжамияти қайғурмоғи лозим, деб
ҳисоблаймиз. Суверен Ўзбекистон халқи ва раҳбарияти эса улар билан фаол
ҳамкорлик қилишга тайёр ва буни дунёни поклаш, унинг хавфсизлигини таъминлаш
ишига қўшилган ҳисса, деб билади” деб фикр билдирган эди.
Жиноятчи унсурларнинг
хўжалик муносабатлари тизимини шакллантириш жараёнида фаол ва хуфёна иштирок
этиши жамиятда ахлоқсизлик вазиятини туғдириши, бу эса ўз навбатида, мамлакат
учун ҳам, жаҳон ҳамжамияти учун ҳам номақбул жиноий бозор иқтисодиётининг
алоҳида тури шаклланишига олиб келишини кейинчалик БМТ томонидан ҳам тан
олиниб, 2003 йил 9 декабрда Мексиканинг Мерида шаҳрида коррупцияга қарши
курашишда давлатлар ўртасидаги алоқаларни янада кучайтириш мақсадида 3 кун
давом этган конференция ташкил этилди. Бу конференция давомида 100 дан ортиқ
давлат томонидан Коррупцияга қарши ҳақаро конвенция имзоланди. Конференциянинг
биринчи иш куни (9 декабрь) БМТ томонидан бутун дунёда коррупцияга қарши кураш
куни деб эълон қилинган. Ушбу конвенциянинг қабул қилиниши ва кучга кириш (2003
йил 31 октябрь) дунё мамлакатларининг коррупцияга қарши курашдаги ҳамкорлигини
янги поғонага кўтарди.
Конвенцияда
коррупциянинг ривожланиши уюшган жиноятчилик, терроризм ва бошқа жамият учун
хавфли бўлган салбий омилларга қарши курашга улкан тўсиқ бўлиши мумкинлигига
алоҳида урғу берилган.
Ушбу Конвенциянинг мақсади қуйидагилардан
иборат:
— коррупцияга қарши қаратилган юқори
самарали чора тадбирларни қабул қилиш ва уларни мустаҳкамлаш;
— коррупцияга қарши курашда ҳалқаро
ҳамкорликни кенгайтириш, енгиллаштириш ва қўллаб қувватлаш.
Бобоноров Давлат,
Навоий вилоят маъмурий судининг судьяси